هدف آفرینش انسان و مبانی آن در آیات قرآن کریم ازمنظر علامه طباطبایی و فخر رازی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد کلام اسلامی مجتمع آموزش عالی حکمت و مطالعات ادیان

2 استادیار گروه کلام اسلامی مجتمع آموزش عالی حکمت و مطالعات ادیان

چکیده

پژوهش حاضر، بررسی مبانی خدا‌شناختی و انسان‌شناختی اهداف آفرینش انسان را با تکیه بر آرای علامه طباطبایی و فخر رازی به‌عنوان دو مفسر و اندیشمند از دو مکتب متفاوت، مسئله اصلی خود قرار داده است. رسیدن به هدف مطلوب در این موضوع منوط به ارائه دقیق مبانی مذکور است و عدم توجه به شناخت حکمت و غرض باری‌تعالی و ساختار وجودی انسان و نیز معلل‌ندانستن افعال الهی به اغراض، سبب کج‌روی یا نرسیدن به نتایج مطلوب می‌شود. ما با روشی توصیفی ـ تحلیلی و تطبیق میان دو نظریه به این یافته‌ها رسیدیم که اولاً، برخی مبانی خداشناسی علامه طباطبایی و فخر رازی در مسئله هدف آفرینش یکسان نیستند. فخر رازی بر اساس دلایلی چون تلازم غایت‌مندی افعال با نقص فاعل و همچنین تنافی میان غایت‌مندی و قدرت مطلق الهی، منکر غایت‌مندی افعال الهی شده است، ولی علامه طباطبایی با ردّ این دلایل، به غایت‌مندی افعال الهی معتقد می‌باشد. ثانیاً، این دو اندیشمند گرچه در دوساحتی‌بودن انسان و ضرورت تکامل بُعد روحی و جسمی هم‌نظرند، ولی در برخی مبانی انسان‌شناختی همسو نیستند و این امر مانع تطابق کامل دو نظریه می‌شود. در نگاه علامه طباطبایی، اختیار انسان امری مسلّم و فطری بوده و انسان با به‌کارگرفتن صحیح آن به هدف آفرینش خویش نایل می‌شود، اما در اندیشه فخر رازی کاملاً روشن نیست که ایشان از قائلان به نظریه کسب اشاعره است، یا نظریه «لاجبر و لاتفویض» را پذیرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The purpose of human creation and its foundations in the Qur'an from the Perspective of Allama Tabatabai (RA) and Fakhr al-Din al-Razi

نویسندگان [English]

  • musa hossein 1
  • sina alawitabar 2
1 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد کلام اسلامی مجتمع آموزش عالی حکمت و مطالعات ادیان
2 استادیار گروه کلام اسلامی مجتمع آموزش عالی حکمت و مطالعات ادیان
چکیده [English]

The present research focuses on examining the theological and anthropological foundations of the purpose of human creation as per the views of Allama Tabatabai and Fakhr al-Din al-Razi, the two prominent scholars from different intellectual schools. Achieving the desired goal in this subject depends on accurately presenting their foundations. Neglecting the understanding of divine wisdom and intent, as well as failing to acknowledge the existential structure of humans and not attributing God's actions to purposeful causes, can lead to deviation or failure to reach the desired conclusions. Using a descriptive-analytical method and comparing the two theories, we have reached the conclusion that, firstly, some of the theological foundations of Allama Tabatabai and Fakhr al-Din al-Razi regarding the purpose of creation are not the same. Based on reasons such as the necessity of the telos (purpose) of actions implying a deficiency in the agent and the contradiction between the purposiveness of actions and God's absolute power, Fakhr al-Din al-Razi, rejects the purposiveness of divine actions. However, Allama Tabatabai, by refuting these arguments, maintains the belief in the purposiveness of divine actions. Secondly, although both scholars agree on the dual nature of the human being and the necessity of the development of both the spiritual and physical dimensions, they do not align in certain anthropological foundations. This divergence prevents a full alignment between the two theories. From Allama Tabatabai’s perspective, human free will is a definitive and innate reality, and it is through the proper exercise of this free will that a person attains the purpose of his creation. However, in Fakhr al-Din al-Razi’s thought, it remains unclear whether he adheres to the Ash'arite theory of kasb (acquisition) or the doctrine of “neither compulsion nor complete delegation” (lā jabr wa-lā tafwīḍ).

کلیدواژه‌ها [English]

  • purpose of human creation
  • anthropological foundations
  • theological foundations
  • final cause
  • Allama Tabatabai
  • Fakhr al-Din al-Razi
  1. *        قرآن کریم.

    1. ابن‌منظور، محمد‌بن‌مکرم؛ لسان‌العرب؛ بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، [بی‌تا].
    2. ابوهلال العسکری، حسن‌بن‌عبداللّه؛ معجم الفروق‌اللغویة؛ بیروت: دارالآفاق الجدیده، 1400ق.
    3. بیهقی، احمد‌بن‌علی؛ تاج‌المصادر؛ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى‏، 1366.
    4. جرجانی، علی‌بن‌محمد؛ شرح‌المواقف؛ قم: الشریف الرضی، [بی‌تا].
    5. دغیم، سمیح؛ موسوعة مصطلحات الإمام فخرالدین الرازی؛ بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، 2001م.
    6. دهخدا، علی‌اکبر؛ لغت‌نامه؛ تهران: دانشگاه تهران، 1372.
    7. راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد؛ معجم مفردات ألفاظ‌القرآن؛ بیروت: دارالشامیه، 1412ق.
    8. سبزواری، محمدباقر؛ چهارده رساله؛ تهران: دانشگاه تهران، 1383.
    9. صدرالدین شیرازی، محمد‌بن‌ابراهیم؛ الحکمةالمتعالیة فی‌الأسفار العقلیة الأربعة؛ قم: مکتبة المصطفوی، [بی‌تا].
    10. صدرالدین شیرازی، محمد‌بن‌ابراهیم؛ تفسیر القرآن‌الکریم؛ قم: بیدار، 1366.
    11. طاهری سلطانی، فاطمه و عزیزاله افشار کرمانی؛ «اختیار انسان ازمنظر فخر رازی و سیدمحمدحسین طباطبایی»، پژوهشنامه امامیه؛ ش10، پاییز و زمستان 1398، ص178ـ197.
    12. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ الإنسان والعقیدة؛ قم: باقیات، 1428ق.
    13. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیرالقرآن؛ بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1393ق.
    14. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ بدایةالحکمة؛ ترجمه و شرح علی شیروانی؛ [بی‌جا]، انتشارات دارالعلم، [بی‌تا].
    15. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ شیعه در اسلام؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1378.
    16. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ نهایةالحکمة؛ قم: مؤسسة النشرالإسلامی، 1416ق.
    17. طوسی، محمد‌بن‌محمد؛ الإشارات والتنبیهات مع‌المحاکمات؛ قم: دفتر نشر الکتاب، 1403ق.
    18. رازی، فخرالدین؛ إرشادالطالبین إلی‌‌المنهج القویم فی بیان مناقب الإمام‌‌الشافعی؛ مصر: مکتبة الکلیات‌الأزهریه، 1406ق.
    19. رازی، فخرالدین؛ أسرارالتنزیل و أنوارالتأویل؛ بیروت: دار إحیاء التراث‌العربی، 1420ق (الف).
    20. رازی، فخرالدین؛ التفسیرالکبیر؛ بیروت: دار إحیاء التراث‌العربی، 1420ق (ب).
    21. رازی، فخرالدین؛ الرسالةالکمالیة فی‌الحقائق الإلهیة؛ مصر: الجزیره، [بی‌تا] (الف).
    22. رازی، فخرالدین؛ القضا والقدر؛ بیروت: دار إحیاء التراث‌العربی، [بی‌تا] (ب).
    23. رازی، فخرالدین؛ المطالب‌العالیة من‌العلم الإلهی؛ بیروت: دار إحیاء التراث‌العربی، 1420ق (ج).
    24. رازی، فخرالدین؛ شرح إشارات؛ بیروت: دار إحیاء التراث‌العربی، 1420ق (د).
    25. رازی، فخرالدین؛ شرح عیون‌الحکمة؛ بیروت: دار إحیاء التراث‌العربی، 1420ق (ج).
    26. رازی، فخرالدین؛ معالم أصول‌الدین؛ بیروت: دار إحیاء التراث‌العربی، [بی‌تا] (ج).
    27. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالأنوار؛ بیروت: مؤسسة الوفاء، 1404ق.
    28. مصباح یزدی، محمدتقی؛ تعلیقه علی نهایةالحکمة؛ تهران: سازمان تبلیغات اسلامی (معاونت فرهنگی)، 1366.
    29. مصباح یزدی، محمدتقی؛ معارف قرآن؛ قم: مؤسسه در راه حق، ۱۳۶۸.
    30. مطهری، مرتضی؛ شرح مختصر منظومه؛ قم: انتشارات حکمت، 1365.
    31. نصری، عبداللّه؛ «جبر و اختیار از دیدگاه علامه طباطبایی»، حکمت و فلسفه؛ ش36، زمستان 1392، ص71ـ82.
    32. نوری، ابراهیم و ناصر جهانشاهی جواران؛ «شخص کامل از دیدگاه فخر رازی»، نقد و نظر؛ ش85، بهار 1396، ص89ـ113.