بررسی نگاه کلام شیعی به جایگاه و مراتب معنوی امام در عالم هستی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته دکتری مدرسی معارف اسلامی دانشگاه معارف اسلامی

چکیده

مسائل مطرح در سنّت کلام شیعی در مسائل عام امامت، نصب الهی امام، عصمت، افضلیت و علم خدادادی امام بوده و فلسفه امامت در دو عرصه کلی مرجعیت علمی و دینی و حاکمیت اجتماعی ـ سیاسی خلاصه شده است. در بحث امامت خاصه نیز عمده بحث به اثبات جانشینی علی† در دو عرصه مذکور و برخی شبهات مهدویت، اختصاص یافته که باتوجه به آیات و مخصوصاً روایات مقامات معنوی امامت بسیار بیشتر از این است. در مقاله حاضر با روش توصیفی و تحلیلی، ابعاد معنوی امام در سیر ایجاد عالم مانند مقام اسماء، عقل، عرش و کرسی و تبیین آن بر اساس قاعده علیت و سنخیت و اتصال وجودی مراتب علیت و مراتب معنوی امام در عوالم بعد از دنیا همچون صراط که مقام و سیر معنوی عبودیت بوده و مقام محمود که مقام شفاعت مطلقه و متحد با اسم جامع «اللّه» است، بررسی می‌شود. تبیین این مراتب معنوی در دوران معاصر که معنویت‌های خودساخته بشری فراوان شده است، از مهم‌ترین وظایف متفکران اسلامی است تا انسان باتوجه به مقام امامت بتواند جایگاه و سیر معنوی خود در هستی و زندگی را بشناسد و در این مراتب سیر کند.

عنوان مقاله [English]

The Shi'a Theological Perspective on the Status and Spiritual Ranks of the Imam in the Cosmos

نویسنده [English]

  • seyyed Mohamad fatemi
دانش آموخته دکتری مدرسی معارف اسلامی دانشگاه معارف اسلامی
چکیده [English]

One of the most important issues discussed in Islamic theology is the concept of Imamate. In the Shi'a theological tradition, the major topics concerning Imamate include the divine appointment (naṣb ilāhī) of the Imam, his infallibility (ʿiṣmah), his superiority (afḍaliyyah), and his God-given knowledge. The philosophy of Imamate in its general application is summarized in two fundamental domains: religious and scholarly authority, and socio-political governance. In the specific application of Imamate (al-imāmah al-khāṣṣah), the main focus has traditionally been on establishing the succession of ʿAlī (AS) in both the aforementioned domains -namely, religious authority and socio-political leadership- and on addressing certain doubts regarding the Mahdī (AS). However, considering the Qur'an and, more importantly, the vast body of hadith literature, the spiritual and metaphysical status of the Imamate goes far beyond these aspects.
In the present article, using a descriptive and analytical method, the spiritual dimensions of the Imam are examined within the process of cosmic creation -including stages such as the station of the Divine Names, Intellect (ʿAql), Throne (ʿArsh), and Chair (Kursī). These are analyzed based on the principles of causality, congruence and ontic connection between the grades of causation and the Imam’s spiritual stations. Furthermore, the Imam’s metaphysical role in post-worldly realms is explored -such as the Ṣirāṭ (the path of servitude and spiritual journey), and Maqām Maḥmūd (the Praised Station), which is understood as the locus of absolute intercession and is unified with the All-Encompassing Divine Name, “Allāh”. Clarifying these spiritual stations of the Imam in the contemporary era -an age marked by the rise of man-made artificial spiritualities- is among the most essential responsibilities of Islamic thinkers. By understanding the lofty rank of Imam, human beings can recognize their existential position and spiritual path in the universe and in life, and strive to journey through the stations of spiritual realization.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shi'ite theology
  • stations of the Imam
  • philosophy of Imamate
  • Divine Names (Asmāʾ al-Ḥusnā)
  • spiritual ranks
  1. *     قرآن کریم.

    1. ابن‌ابی‌جمهور، محمد‌بن‌زین‌الدین؛ عوالی‌اللئالی العزیزیة فی‌الأحادیث الدینیة؛ قم: دارسیدالشهداء للنشر، 1405ق.
    2. ابن‌طاووس، على‌بن‌موسى؛ إقبال‌الأعمال؛ چ2، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1409ق.
    3. ابن‌فارس، احمد؛ معجم المقائیس‌اللغة؛ ترجمه عبدالسلام محمد هارون؛ قم: مکتب‌الأعلام الإسلامی، 1404ق.
    4. ابن‌قولویه، جعفر‌بن‌محمد؛ کامل‌الزیارات؛ ترجمه عبدالحسین‏ امینی؛ نجف اشرف: دارالمرتضویه، 1356.
    5. ابن‌نوبخت، ابواسحاق ابراهیم؛ الیاقوت فی علم‌الکلام؛ ترجه على‌اکبر ضیائى؛ قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشى نجفى، 1413ق.
    6. اردبیلی، سیدعبدالغنی؛ تقریرات فلسفه امام خمینیŠ؛ چ2، تهران: دفتر تنظیم و نشر آثار امام خمینیŠ، 1385.
    7. استرآبادى، على؛ تأویل‌الآیات الظاهرة فی فضائل العترةالطاهره؛ ترجمه حسین استادولی؛ قم: مؤسسة النشرالإسلامی، 1409ق.
    8. اشعرى قمى، سعد‌بن‌عبداللّه؛ المقالات والفرق؛ چ2، تهران: مرکز انتشارات علمى و فرهنگى، 1360.
    9. بحرانى، ابن‌میثم؛ قواعدالمرام فی علم‌الکلام؛ ترجمه سیداحمد حسینی؛ قم: مکتبة آیةاللّه المرعشی النجفیŠ، 1406ق.
    10. بحرانى، سیدهاشم‌بن‌سلیمان؛ البرهان فی تفسیرالقرآن (قسم‌الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثه)؛ قم: مؤسسه بعثت، 1374.
    11. برقى، احمد‌بن‌محمد‌بن‌خالد؛ المحاسن؛ ترجمه جلال‌الدین محدث؛ چ2، قم: دارالکتب الإسلامیه، 1371ق.
    12. تفتازانى، سعدالدین؛ شرح المقاصد؛ ترجمه عبدالرحمن عمیره؛ قم: شریف رضی، 1409ق.
    13. جرجانی، میرسیدشریف؛ شرح المواقف؛ ترجمه بدرالدین نعسانى؛ قم: شریف رضی، 1325.
    14. حرّ عاملى، محمد‌بن‌حسن؛ إثبات‌الهداة بالنصوص والمعجزات؛ بیروت: اعلمی، 1425ق.
    15. حسن‌زاده آملی، حسن؛ الحجج‌البالغة علی تجرد النفس‌الناطقة؛ قم: بوستان کتاب، 1381.
    16. حسن‌زاده آملی، حسن؛ هزار و یک کلمه؛ چ2، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1381.
    17. حلّى، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر؛ الألفین؛ چ2، قم: هجرت، 1409ق.
    18. حلّى، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر؛ أنوارالملکوت فی شرح‌الیاقوت؛ ترجمه محمد نجمی زنجانی؛ قم: شریف رضی، 1363.
    19. حلّى، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر؛ کشف‌المراد فی شرح تجریدالإعتقاد؛ ترجمه حسن حسن‌زاده آملی؛ چ4، قم: مؤسسة النشرالإسلامی، 1413ق.
    20. حلّى، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر؛ نهج‌الحقّ و کشف‌الصدق؛ بیروت: دارالکتاب اللبنانی، 1982م.
    21. حمصى رازى، سدیدالدین؛ المنقذ من‌التقلید؛ قم: مؤسسة النشرالإسلامی، 1412ق.
    22. خمینی، سیدروح‌اللّه؛ آداب‌الصلوة؛ چ16، تهران: مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینیŠ، 1388.
    23. خمینی، سیدروح‌اللّه؛ مصباح‌الهدایة إلی الخلافة والولایة؛ چ6، تهران: مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینیŠ، 1386.
    24. راغب اصفهانى، حسین‌بن‌محمد؛ المفردات فی غریب‌القرآن؛ بیروت: دارالقلم ـ الدارالشامیه، 1412ق.
    25. ربانی گلپایگانی، علی؛ امامت در بینش اسلامی؛ قم: مؤسسه بوستان کتاب، 1386.
    26. ربانی گلپایگانی، علی؛ کلام تطبیقی (نبوت، امامت و معاد)؛ قم: مرکز جهانی علوم اسلامی، 1385.
    27. سبحانى، جعفر؛ الإلهیات على هدى‌الکتاب والسنة والعقل؛ چ3، قم: المرکزالعالمی للدراسات الإسلامیه، 1422ق.
    28. سید مرتضى، علی‌بن‌حسین؛ الذخیرة فی علم‌الکلام؛ ترجمه سیداحمد حسینی؛ قم: مؤسسة النشرالإسلامی، 1411ق.
    29. سید مرتضى، علی‌بن‌حسین؛ الشافی فی‌الإمامه؛ ترجمه سیدعبدالزهراء حسینی؛ چ2، تهران: مؤسسة الصادق†، 1410ق.
    30. شهرستانی، محمد‌بن‌عبدالکریم؛ الملل والنحل؛ ترجمه محمد بدران؛ چ3، قم: شریف رضی، 1364.
    31. صدرالدین شیرازی، محمد‌بن‌ابراهیم؛ شرح أصول‌الکافی؛ ترجمه محمد خواجوی؛ تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، 1383.
    32. ‏ابن‌بابویه (صدوق)، محمد‌بن‌علی؛ الهدایة فی‌الأصول والفروع؛ قم: مؤسسه امام هادى†، 1418ق.
    33. ابن‌بابویه (صدوق)، محمد‌بن‌على؛ إعتقادات‌الإمامیة؛ چ2، قم: کنگره شیخ مفیدŠ، 1414ق.
    34. ابن‌بابویه (صدوق)، محمد‌بن‌على؛ الأمالی؛ چ6، تهران: کتابچی، 1376.
    35. ابن‌بابویه (صدوق)، محمد‌بن‌على؛ التوحید؛ ترجمه هاشم حسینی؛ قم: جامعه مدرسین، 1398ق.
    36. ابن‌بابویه (صدوق)، محمد‌بن‌على؛ الخصال؛ ترجمه علی‌اکبر غفاری؛ قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1362.
    37. ابن‌بابویه (صدوق)، محمد‌بن‌على؛ المقنع؛ قم: مؤسسة امام مهدىQ، 1415ق.
    38. ابن‌بابویه (صدوق)، محمد‌بن‌على؛ عیون أخبارالرضا†؛ ترجمه مهدی لاجوردی؛ تهران: نشر جهان، 1378ق.
    39. ابن‌بابویه (صدوق)، محمد‌بن‌على؛ کمال‌الدین و تمام‌النعمة؛ ترجمه علی‌اکبر غفاری؛ تهران: اسلامیه، 1395ق.
    40. ابن‌بابویه (صدوق)، محمد‌بن‌على؛ معانی‌الأخبار؛ ترجمه علی‌اکبر غفاری؛ قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1403ق.
    41. ابن‌بابویه (صدوق)، محمد‌بن‌على؛ من لایحضره‌الفقیه؛ ترجمه علی‌اکبر غفاری؛ چ2، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413ق.
    42. صفار، محمد‌بن‌حسن؛ بصائرالدرجات فی فضائل آل‌محمد‰؛ ترجمه محسن کوچه‌باغی؛ چ2، قم: مکتبة آیةاللّه المرعشی النجفیŠ، 1404ق.
    43. طباطبایى، سیدمحمدحسین؛ الإنسان والعقیدة؛ چ2، قم: باقیات، 1428ق.
    44. طباطبایى، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیرالقرآن؛ چ2، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1390ق.
    45. طباطبایى، سیدمحمدحسین؛ مجموعة رسائل العلامة الطباطبائى؛ قم: باقیات، 1428ق.
    46. طباطبایى، سیدمحمدحسین؛ نهایةالحکمة؛ چ12، قم: جماعةالمدرسین فی‌الحوزة العلمیة بقم (مؤسسة النشرالإسلامی)، 1416ق.
    47. طباطبایى، محمدحسین؛ الرسائل‌التوحیدیة؛ بیروت: مؤسسة النعمان، 1999م.
    48. طبرسى، احمد‌بن‌على؛ الإحتجاج على أهل‌اللجاج؛ ترجمه محمدباقر خرسان؛ مشهد: نشر مرتضی، 1403ق.
    49. طبرى آملى صغیر، محمد‌بن‌جریر‌بن‌رستم؛ دلائل‌الإمامة (قسم‌الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثه)؛ قم: بعثت، 1413ق.
    50. طوسى، محمد‌بن‌حسن؛ الإقتصاد فیما یتعلق بالإعتقاد؛ چ2، بیروت: دارالأضواء، 1406ق.
    51. طوسى، محمد‌بن‌حسن؛ الأمالی؛ قم: دارالثقافه، 1414ق.
    52. ‏طوسى، محمد‌بن‌حسن؛ تلخیص‌الشافی؛ ترجمه حسین بحرالعلوم؛ قم: انتشارات المحبین، 1382.
    53. طوسى، محمد‌بن‌حسن؛ تهذیب‌الأحکام؛ ترجمه حسن خرسان؛ چ4، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
    54. طوسى، محمد‌بن‌حسن؛ مصباح‌المتهجّد و سلاح‌المتعبّد؛ بیروت: مؤسسة فقه‌الشیعة، 1411ق.
    55. عابدی، احمد؛ مکتب کلامی قم؛ قم: انتشارات زائر، 1383.
    56. عیاشى، محمد‌بن‌مسعود؛ تفسیر العیاشی؛ ترجمه هاشم رسولی محلاتی؛ تهران: المطبعة‌العلمیه، 1380ق.
    57. فاریاب، محمدحسین؛ «روش‌شناسی و بسترشناسی فکری نظریات متکلمان شیعی مکتب بغداد (قرن چهارم و پنجم) در مسئله امامت»، معرفت کلامی؛ ش2، پاییز و زمستان 1395، ص147ـ125.
    58. فاضل مقداد، مقداد‌بن‌عبداللّه؛ إرشادالطالبین إلى نهج‌المسترشدین؛ ‏ترجمه سیدمهدی رجایی؛ قم: انتشارات کتابخانه آیت‌اللّه مرعشىŠ، 1405ق.
    59. فاضل مقداد، مقداد‌بن‌عبداللّه؛ اللوامع‌الإلهیة فی‌المباحث الکلامیه؛ ترجمه شهیدقاضی طباطبایی؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 1422ق.
    60. فتال نیشابورى، محمد‌بن‌احمد؛ روضة‌الواعظین و بصیرةالمتعظین؛ قم: انتشارات رضى، 1375.
    61. فیومى، احمد‌بن‌محمد؛ المصباح‌المنیر فی غریب الشرح‌الکبیر؛ چ2، قم: مؤسسه دارالهجره، 1414ق.
    62. ‏قمى، على‌بن‌ابراهیم؛ تفسیر القمی؛ ترجمه طیّب موسوی جزائری؛ چ3، قم: دارالکتاب، 1404ق.
    63. قیصری، داوود؛ شرح فصوص‌الحکم؛ ترجمه سیدجلال‌الدین آشتیانی؛ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1375.
    64. کلینى، محمد‌بن‌یعقوب؛ الکافی؛ ترجمه علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی؛ چ4، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
    65. کوفى اهوازى، حسین‌بن‌سعید؛ الزهد؛ ترجمه غلامرضا عرفانیان یزدى؛ چ2، قم: المطبعة‌العلمیه، 1402ق.
    66. کوفى، فرات‌بن‌ابراهیم؛ تفسیر فرات‌الکوفی؛ تهران: مؤسسة الطبع والنشر فی وزارة الإرشادالإسلامی، 1410ق.
    67. لاهیجى، عبدالرزاق؛ گوهر مراد؛ ترجمه زین‌العایدین قربانی؛ تهران: نشر سایه، ‏1383.
    68. مجلسى، محمدباقر؛ بحار‌الأنوار؛ ترجمه جمعى از محققان؛ چ2، بیروت: دار إحیاء التراث‌العربی، 1403ق.
    69. مصطفوى، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن‌الکریم؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ‏1368.
    70. مظفر، محمدحسن؛ دلائل‌الصدق لنهج‌الحق؛ قم: مؤسسة آل‌البیت‰، 1422ق.
    71. مفید، محمد‌بن‌محمد؛ الإختصاص؛ ترجمه علی‌اکبر غفاری و محمود محرمی؛ قم: المؤتمرالعالمى لألفیه الشیخ المفیدŠ، 1413ق.
    72. مفید، محمد‌بن‌محمد؛ الإفصاح فی‌الإمامة؛ قم: کنگره شیخ مفیدŠ، 1413ق.
    73. مفید، محمد‌بن‌محمد؛ الأمالی؛ ترجمه حسین استادولی و علی‌اکبر غفاری؛ قم: کنگره شیخ مفیدŠ، 1413ق.
    74. مفید، محمد‌بن‌محمد؛ النکت‌الإعتقادیة؛ قم: المؤتمرالعالمی للشیخ المفیدŠ، 1413ق.
    75. ‏مفید، محمد‌بن‌محمد؛ أوائل‌المقالات فی‌المذاهب والمختارات؛ قم: المؤتمرالعالمی للشیخ المفیدŠ، 1413ق.
    76. میلانی، سیدعلی؛ عصمت ازمنظر فریقین (شیعه و اهل سنّت)؛ قم: انتشارات الحقایق، 1394.
    77. میلانی، سیدعلى؛ الإمامة فی أهم‌الکتب الکلامیة و عقیدة‌الشیعة الإمامیة؛ قم: الشریف الرضی، 1413ق.
    78. نصیرالدین طوسى، محمد‌بن‌حسن؛ رسائل خواجه نصیرالدین طوسى؛ چ2، بیروت: دارالأضواء، 1405ق.
    79. نعمانی، محمد‌بن‌ابراهیم؛ الغیبة؛ ترجمه علی‌اکبر غفاری؛ تهران: نشر صدوق، 1397ق.